Schaatsenfabriek "Batavus" N.V., Heerenveen

Andries Gaastra, de grondlegger van het Batavusconcern, was een ondernemende man. Hij is 25 jaar als hij in 1904 de Rijwiel- en Motorenfabriek A. Gaastra opricht. Het bedrijf is gevestigd in een pand aan de Verlengde Dracht in Heerenveen. Aanvankelijk maakt hij naaimachines en uurwerken en worden fietsen van het Duitse merk Presto geïmporteerd, geassembleerd en verkocht. Maar van lieverlee gaat het assembleren over in een eigen productie en in 1909 wordt de handelsnaam Batavus wettig gedeponeerd. Zoals de onderstaande foto laat zien, had het pand aan de straatkant een winkel.

foto winkel

De zaken gaan goed en in 1917 neemt hij het aan de Parallelweg gevestigde fietsenfabriekje Phoenix over. Dat fabriekje zat in het gebouw met de ronde daklijn op de foto hieronder. Om het personeel ook in de slappe wintermaanden aan de gang te houden, wordt een productielijn voor traditionele Friese schaatsen opgezet.

foto phoenix terrein

In 1932 maken de losstaande gebouwen plaats voor een modern fabrieksgebouw, waarin voor de schaatsenmakerij een hele etage wordt ingeruimd. De volgende foto laat zien dat de afzet inmiddels van zodanig belang is dat ook deze bedrijfsactiviteit nu voluit op de gevel wordt vermeld.

foto nieuwe fabriek

Toch is over de vooroorlogse geschiedenis van het schaatsenbedrijf weinig bekend. Uit een reclame-uiting in de winter van 1935/1936 blijkt dat het bedrijf in 1935 heeft deelgenomen aan de Wereldtentoonstelling in Brussel en daar met haar inzending Le Grand Prix de Bruxelles heeft gewonnen (zie het etiket in de rechterkolom).

In 1939 werd Batavus als enige Nederlandse schaatsenfabriek uitgenodigd om deel te nemen aan de Wereldtentoonstelling van 1939 in New York. Zoon Gerrit heeft de leiding van het bedrijf dan net van zijn vader overgenomen. Mogelijk heeft hij in beide gebeurtenissen aanleiding gevonden daar de ontwikkeling van de nieuwe Silumin schaats te presenteren. Voor deze schaats werd al in 1935 octrooi aangevraagd, maar niet verkregen. Silumin is een samentrekking van silicium en aluminium en duidt op een harde legering van roestvrij metaal.  Maar dit werd geen succes, doordat het ijsschaafsel aan het metalen platform vastvroor, waardoor de schoenen hun grip verloren.

omslag brochure 1949

De oorlogsjaren en de eerste jaren daarna verliepen door gebrek aan grondstoffen moeizaam. Het duurde tot 1949 voordat het bedrijf een nieuwe brochure uitbracht (zie afbeelding hierboven). Uit de inleidende tekst blijkt dat men dan nog steeds moeite heeft de productie naar het vroegere niveau te brengen, want niet alle getoonde modellen zijn leverbaar. De brochure laat zien dat het assortiment bestaat uit de geijkte Friese modellen, maar ook dat Batavus een eigen productielijn had voor metalen noren.

advertentie

Maar schaatsen zijn een seizoengebonden product en daarmee een onzekere basis onder een gezond bedrijf. Bovendien is de concurrentie moordend en zijn de winters niet meer wat ze waren. Rond 1950 wordt nog een goedkope serie kinderschaatsen geïntroduceerd onder de merknaam Armada, maar het mag allemaal niet helpen. Batavus kiest eieren voor zijn geld en besluit zich geheel toe te leggen op de productie van (brom-)fietsen. In 1955 wordt de productie beëindigd en de voorraad onderdelen en gerede schaatsen verkocht aan de Sneeker handelsonderneming Zandstra. Zandstra brengt de schaatsen vervolgens onder de naam Batavus-Sneek en het merk Iisnocht nog tot circa 1975 in de handel.